راه‌های افزايش راندمان‌ آبی و آبياري در کشور

 

کشور ما از نظر منابع آب نسبت به کشورهاي منطقه پرآب محسوب مي‌شود و با اتخاذ تدابير قابل اجرا و بدون برنامه‌هاي رياضتي و اجباري و با مشارکت دادن مردم و مصرف‌کنندگان در تصميم‌سازي و صرف به جاي اعتبارات ملي و توان فني و مديريتي کشور، مي‌توان بدون تنش‌هاي اجتماعي علي‌رغم افزايش جمعيت بر مشکلات کم‌آبي غلبه کرد..

با توجه به اينکه چندي است مشکل آب که هرازگاهي برخي از آن به عنوان بحران آب ياد مي‌کنند بيشتر در سطح جامعه بخصوص رسانه‌ها مطرح مي‌شود از اين رو در زمينه موضوع کم آبي،راهکارهاي حل مساله آب،تنش‌هاي اجتماعي ناشي از موضوع کم آبي و آب شيرين‌کن‌ها گپي صميمي با استاد صاحب‌نظر و متخصص در امور آب داشتيم.دکتر مجيد فاضلي عضو هيات علمي دانشکده آب و محيط زيست دانشگاه شهيدبهشتي معتقد است ما در کشور بحران آب نداريم بلکه معضل مديريت آب را داريم. در ادامه متن گفت‌و‌گوي «مردم‌سالاري» با دکتر مجيد فاضلي را مي‌خوانيد:

آقاي دکتر مدت‌هاست بحث بحران آب و کم‌آبي در کشور از سوي رسانه‌ها و مسوولين مطرح مي‌شود فلذا از شما به عنوان يک صاحب‌نظر و استاد واحد آب خواهشمنديم بحث بحران آب در ايران را تشريح نمائيد و بفرمائيد که چه کشورهايي مانند ايران دچار معضل اين‌چنيني هستند و چه تدابيري انديشيده‌اند؟
ايران در يکي از کم‌آب‌ترين مناطق جهان قرار گرفته است که خاورميانه و شمال آفريقا را در بر مي‌گيرد.

ميزان بارندگي اغلب کشورهاي اين منطقه کم‌تر از 50 ميليمتر در سال است و کشور ما با متوسط طولاني مدت بيش‌از 240 ميليمتر در سال در بين اين کشورها جزو کشورهاي پرآب تلقي مي‌‌گردد.

تفاوت کشور ما با اين کشورها که موجب بروز شرايط تنش آبي که برخي آن را بحران آب مي‌نامند، در موارد زير است:

- تراکم جمعيت در ايران از اغلب کشورهاي مورد نظر بيشتر است.

- توزيع جمعيت و ساير مصرف‌کنندگان آب در کشور ما با شرايط توزيع جغرافيائي بارندگي و وجود منابع آب ديگر متناسب نيست. در حالي که در بيشتر کشورهاي مشابه کلان‌شهرهاي با جمعيت بيش‌از يک ميليون نفر يا وجود ندارد و يا شهر مورد نظر در مناطق ساحلي دريا و يا رودخانه‌هاي بزرگ واقع شده است.

- سرعت رشد فعاليت‌هاي کشاورزي در ايران از اغلب کشورهاي منطقه بيشتر است و عدم وجود برنامه‌هاي مدون آمايش سرزمين، تکيه بر رشد توليد کشاورزي براي تامين امنيت غذائي، راندمان پائين آبياري و عدم تناسب نوع و سطح کشت با ظرفيت منابع آب، موجب بروز تنش‌هاي آبي در کشور شده است.

مجموعه عوامل فوق در کنار رشد جمعيت باعث شده است که از مجموع بيش‌از 110 ميليارد متر مکعب ظرفيت منابع آب تجديدپذير کشور (اعم از آب‌هاي سطحي، زيرزميني و منابع غيرمتعارف شامل آب زهکشي، پساب‌هاي کشاورزي، شهري و صنعتي) بالغ بر 83 درصد آن برداشت‌ شود؛ در حالي که براساس نرم‌‌هاي جهاني کشور‌هائي که بيش‌از 40 درصد منابع آب خود را برداشت نمايند در معرض تنش آبي خواهند بود. اين مساله نشان مي‌دهد که کشور ما با يک شرايط نامناسب آبي روبرو است.

بحران آب در صورت ادامه پيدا کردن چه مشکلاتي ايجاد خواهد کرد؟
چنانچه گفته شد همه مشکلات آبي ما مرتبط با کمبود آب نبوده و بيشتر به راندمان پائين توليد محصولات آبي و عدم توزيع مناسب منابع آبي و استقرار مبادي مصرف‌کننده اعم از صنعت، کشاورزي و شهري است.

ولي با اين اوصاف اگر نهايت آب توليدي فعلي کشور را به جمعيت تقسيم کنيم، ميزان تخصيص سرانه آب در سال 1393 به کمتر از 1300 متر مکعب مي‌رسد؛ اين در حالي است که در نرم‌هاي جهاني، تخصيص سرانه آب کمتر از 1000 متر مکعب در سال به معني کمبود اقتصادي و کمتر از 500 متر مکعب در سال به معني کمبود فيزيکي آب تلقي مي‌گردد.

اين مساله نشان مي‌دهد که با روند رشد جمعيت در کشور حتي اگر بالاترين راندمان مصرف و بهترين تناسب مبادي توليد و مصرف آب هم به اجرا درآيد در فاصله زماني 10 تا 15 سال آينده، در صورتي که صرفا به منابع آب متعارف و قابل تجديد تکيه کنيم، وارد مرحله کم‌آبي خواهيم شد.

به نظر شما چه راهکارهايي براي مشکلات آب کشور مي‌توانيم اجرا کنيم؟
همانطور که حدس مي‌زنيد، راه‌حل اساسي براي حل مشکلات تنش آبي در کشور را مي‌توان به صورت زير بسته‌بندي کرد:

- افزايش راندمان مصرف آب، به خصوص در بخش‌هاي کشاورزي و شهري با استفاده از برنامه‌ريزي براي استفاده از فناوري‌هاي نوين استخراج، توزيع و مصرف آب.

- افزايش نرخ بازيافت و بازچرخاني آب‌هاي مصرف شده و افزايش ظرفيت تامين آب ( در نتيجه افزايش تخصيص سرانه).

- انتقال منابع مصرف‌کننده آب مانند منابع جمعيتي و صنعتي به محدوده 60 کيلومتري درياهاي آزاد و تعديل جمعيت کلان‌شهرهاي کشور با جمعيت بيش‌از يک ميليون نفر از جمله تهران، مشهد، اصفهان، تبريز، اهواز، شيراز،... و تامين آب مورد نياز با شيرين‌سازي آب دريا. بدين ترتيب باز هم ميزان آب توليدي کشور افزايش يافته و تخصيص سرانه نيز به تناسب افزايش مي‌يابد.

با توجه به زمزمه‌هاي کم‌آبي در ايران آيا براي زنده نگه داشتن سفره‌هاي آبي تدابيري در پيش‌رو داريم؟
همانطور که گفته شد، کشور ما از نظر منابع آب نسبت به کشورهاي منطقه پرآب محسوب مي‌شود و با اتخاذ تدابير قابل اجرا و بدون برنامه‌هاي رياضتي و اجباري و با مشارکت دادن مردم و مصرف‌کنندگان در تصميم‌سازي و صرف به جاي اعتبارات ملي و توان فني و مديريتي کشور، مي‌توان بدون تنش‌هاي اجتماعي علي‌رغم افزايش جمعيت بر مشکلات کم‌آبي غلبه کرد.

با اتخاذ تدابير مناسب مي‌توان ضمن حفظ آباداني مناطق مختلف کشور و با توزيع مناسب مبادي توليد و مصرف، در ميان مدت و بلندمدت بر مشکلات‌ آبي غلبه کرده و به ا‌حياي منابع آب زيرزميني که ذخيره آينده کشور محسوب مي‌شوند، پرداخت.

با مطرح شدن بحث شيرين کردن آب‌هاي آزاد توسط راکتورهاي هسته‌اي اين موضوع تا چه اندازه‌اي براي رفع موضوع آب کشور تاثيرگذار خواهد بود؟
شيرين‌سازي آب دريا با استفاده از فناوري‌هاي مختلف، نياز به صرف انرژي دارد. برخي از اين فناوري‌ها نياز به انرژي الکتريکي و برخي ديگر به انرژي حرارتي نياز دارند. در هر دو صورت مي‌توان از راکتورهاي نيروگاه هسته‌اي استفاده کرد. کما اين که نيروگاه‌هاي بخار و نيروگاه‌هاي گازي نيز، هم با تامين انرژي الکتريکي و هم با استفاده از تلفات انرژي حرارتي آنها مي‌توانند در اين زمينه مورد استفاده قرار گيرند.

آيا تکنولوژي سيستم‌هاي آب شيرين کن‌ها به عنوان سيستم نوين آبي توانايي حل اين معضل را دارند و خروجي اين سيستم‌ها چه مشکلات زيست محيطي را ايجاد خواهد کرد؟
کشور ما در سال‌هاي اخير از نظر توليد تجهيزات آب شيرين کن حرارتي و سامانه‌هاي توليد همزمان آب و انرژي به پيشرفت‌هاي قابل توجهي رسيده است. ليکن توسعه فناوري‌هاي غشائي در کشور از سرعت بالائي برخوردار نيست. در حالي که ظرفيت توليد آب شيرين از درياي عمان و خليج‌فارس به بيش‌از 000/000 /20 متر مکعب در روز مي‌رسد، سهم کشور ما در اين حوزه در حدود 000/ 300 متر مکعب در روز است و سامانه‌هاي مورد استفاده در ايران شامل هر دو سيستم حرارتي و غشائي مي‌شود.

پساب خروجي آب شيرين‌کن‌هاي حرارتي داراي آلودگي غلظتي و حرارتي و آب‌ شيرين‌کن‌هاي غشائي داراي آلودگي غلظتي و شيميايي است و تخليه مستقيم آنها به منابع طبيعي از نظر زيست‌محيطي خالي از اشکال نيست ولي امروزه تمهيدات مختلفي براي کاهش اثرات زيست‌محيطي توسعه يافته است.