توجه به منابع طبیعی مهمترین رکن توسعه پایدار

 مهاباد- ایرنا- اهتمام به منابع طبیعی و محیط زیست طی زمان حاضر در جوامع بشری از چنان اهمیتی برخوردار است که از آن به عنوان یکی از مهمترین ارکان توسعه پایدار یاد می‌شود.

بسیاری از افراد زمانی که واژه منابع طبیعی را می‌شنوند به یاد جنگل، مرتع و گردش می‌افتند، تعدادی به فکر شکار و تعدادی نیز آن را زیستگاه حیوانات وحشی می‌دانند و منابع طبیعی را محلی برای تغذیه دام‌ها می‌پندارند.

البته عده‌ای نیز به منابع طبیعی به عنوان جنگل‌ها و مراتعی که می‌تواند یک منبع اقتصادی که سود کلانی برای آنان داشته باشد می‌نگرند، ولی کمتر کسی به این مساله توجه می‌کند که کوچکترین آسیب به منابع طبیعی آسیب به سرمایه خود و آیندگان است.

منابع طبیعی کشور طی قرن‌ها، بستر زیست، تولید و معاش و حضور اقوام کوچنده این سرزمین بوده و به رغم خشکی طبیعی به مدد وجود پستی و بلندی و تنوع اقلیمی امکان استفاده‌های متنوع و متناسب را برای بهره‌برداری فراهم کرده است.

طی این دوره بهره‌برداری تا زمانی که استفاده از سرزمین در حد توان اکولوژیک آن باشد، هیچ شکلی از تخریب منابع طبیعی مشهود نیست اما طی قرن حاضر و به خصوص چند دهه اخیر با افزایش جمعیت و ارتقای سطح زندگی، استفاده بی‌رویه و البته خارج از توان اکوسیستم‌ها توسعه یافته و تخریب منابع طبیعی در نظر بهره‌برداران، متولیان و پژوهندگان نمود بیشتری پیدا کرده است.

تا زمانی که انسان در این عرصه زندگی می‌کند باید بیاموزد که چگونه زندگی می‌کند و به چه نحو می‌تواند از موهبت‌های طبیعی برخوردار شود.

چه بسا بسیاری از مشکلات ناشی از کمبود مسکن، غذا و امکانات زندگی این جمعیت را به سویی می‌کشاند که نتیجه آن پیشروی بسوی عرصه‌های اکولوژیکی طبیعی، بکر و دست نخورده است.

اراضی جنگلی و مرتعی شیب‌دار به زراعت‌های دیم بی‌حاصل تبدیل می‌شود، جنگل‌ها در اثر قطع مداوم به فغان آمده، مراتع نالان و افسرده آخرین رستنی‌های خود را در اختیار دام‌های گرسنه قرار داده و حرارت بیابان‌ها و داغی شن‌زارها اراضی همجوار خود را در هم نوردیده است بطوری که حلقه محاصره را بر انسان لحظه به لحظه تنگ‌تر می‌کند.

سطح آب‌های زیرزمین هر سال پایین‌تر می‌رود و محیط زیست اعم از زمین و هوا و آب آلوده‌تر از گذشته شده و بروز وقایع ناهنجاری را از قبیل سیلاب‌ها و شست‌وشوی بخش عظیمی از خاک‌های حاصل‌خیز کشاورزی را سبب می‌شودسطح آب‌های زیرزمین هر سال پایین‌تر می‌رود و محیط زیست اعم از زمین و هوا و آب آلوده‌تر از گذشته شده و بروز وقایع ناهنجاری را از قبیل سیلاب‌ها و شست‌وشوی بخش عظیمی از خاک‌های حاصل‌خیز کشاورزی را سبب می‌شود.

در کنار این معضلات، برداشت بیش از ظرفیت از آن توسط انسان‌ها که بدون رعایت هیچگونه اصول منطقی و علمی صورت می‌پذیرد، باعث شده است تا در نهایت برآیند همزیستی انسان و طبیعت چیزی جز حرکت به سوی ایجاد بی‌نظمی و اغتشاش در طبیعت و محیط زیست نباشد.

واقعیت آن است که در کشور ما جنگل‌ها و مراتع در طی سالیان طولانی تنها به عنوان منبع تولید علوفه و چوب و تامین اراضی مورد نیاز برای توسعه امور کشاورزی، صنعتی و شهرسازی تلقی شده است.

هرچند که این امور به خودی خود و به لحاظ تولید مواد غذایی، ایجاد اشتغال و ایجاد منابع تولید از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است اما مهمترین و ارزشمندترین اثر جنگل‌ها و مراتع بخصوص پوشش گیاهی را باید در ایجاد شرایط مناسب زیست محیطی و تعادل اکولوژیکی بین انسان، خاک، گیاه و در حقیقت ایجاد مبانی لازم به منظور توسعه پایدار دانست.

نباید فراموش کرد که با از بین رفتن پوشش گیاهی و نابودی جنگل‌ها و مراتع، بسیاری از منابع آب و خاک فعلی وجود خارجی نخواهد داشت؛ تولید مواد غذایی و ظرفیت‌های نفوذپذیری آب در خاک کاهش یافته و حتی ذخیره‌سازی آب در مخازن سدها به علت فرسایش خاک و انباشتگی مخازن سدها از گل و لای امکانپذیر خواهد بود.

این امر زمانی اهمیت خود را به خوبی نمایان می‌سازد که به وضعیت جغرافیایی کشور که بیش از ۸۰ درصد آن در قلمرو مناطق خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته و نیز ساختارهای اقتصادی - اجتماعی، الگوهای پراکنش جمعیت و نظام‌های شکل‌گیری سکونت‌های انسانی در نقاط مختلف کشور توجه شود.

در این میان یکی از مهمترین عرصه‌های منابع طبیعی ما مرتع است که در زمان حاضر بیش از نیمی از مساحت کشورمان را فراگرفته؛ مراتع همواره به عنوان بستر بسیاری از تحولات اقتصادی و اجتماعی از اهمیت ویژه‌ای در کشورمان برخوردار بوده است.

مرتع را بیشتر بشناسیم

مرتع بر اساس قانون جنگل‌ها زمینی است که حداقل مدتی از سال دارای پوششی از گیاهان مرتعی خودرو باشد و به اراضی دایر یا بایر اطلاق می‌شود که رستنی‌ها در آن به حالت طبیعی رشد کرده، میزان بارندگی آن منطقه نسبتاً کم باشد و به وسیله حیوانات اهلی و وحشی مورد چرا واقع گردد و هیچ عاملی آن را محدود ننماید.

متاسفانه بسیاری از مراتع کشور در زمان حاضر به علت تخریب بیش از حد با بحران مواجه شده‌ و ادامه این روند می‌تواند کشور ما را با مشکلات بسیاری مانند سیل‌های مخرب، کم‌آبی، طوفان، شن‌های روان، آلودگی محیط زیست، خشکسالی و قحطی رو به رو کند که نمونه بارز آن سیل ویرانگر اخیر در کشور است که علاوه بر ویران کردن بسیاری از زیرساخت‌ها و عرصه‌های طبیعی، شمار زیادی از مردم را نیز آواره کرد.

در سال‌های اخیر بی‌توجهی به منابع طبیعی و اجرایی نشدن مدیریت اصولی در این بخش باعث بروز وضعیت نامناسبی در مراتع شده و این در حالی است که از ۸۴ میلیون هکتار مراتع کشور حدود ۷۰ درصد به لحاظ پوشش گیاهی فقیر محسوب می‌شود.

مرتع یکی از مهمترین منابع تغذیه دام‌ها در کشور ما به حساب می‌آید و در علوفه مراتع خوب تمام منابع غذایی از قبیل ویتامین‌ها و مواد معدنی موردنیاز یک دام وجود داردمرتع یکی از مهمترین منابع تغذیه دام‌ها در کشور ما به حساب می‌آید و در علوفه مراتع خوب تمام منابع غذایی از قبیل ویتامین‌ها و مواد معدنی موردنیاز یک دام وجود دارد.

بررسی‌ها در کشور ما نشان می‌دهد که در شغل دامداری یک خانوار طی مدت هفت ماه به حداقل ۵۰۰ هکتار مرتع نیاز است و در این صورت ۱۸۰ هزار خانوار می‌توانند از مراتع استفاده کنند اما در حال حاضر ۹۱۶ هزار خانوار بهره‌بردار از مراتع کشور استفاده می‌کنند.

زیان ناشی از تخریب اکوسیستم‌های مرتعی از نظر اقتصادی به مراتب بیشتر از تولید علوفه، گوشت و فرآورده‌های لبنی است و ادامه بهره‌برداری‌های غیراصولی و بی‌رویه به نابودی منابع آب و خاک و ذخایر غنی کربن این سرزمین می‌انجامد.

انواع مراتع را براساس فصل بهره‌برداری به سه دسته تقسیم می‌کنند که شامل مراتع قشلاقی، مراتع ییلاقی و مراتع میان‌بند است.

مراتع قشلاقی، مامن زمستانی کوچندگان 

مراتع قشلاقی در مناطق گرم واقع است و در فصل‌های سرد سال به مدت پنج تا هفت ماه مورد استفاده دام‌های عشایر و دامداران کوچنده قرار می‌گیرد؛ بعضی از دامداران خرده‌پا و روستاییانی که جزو دامداران و عشایر کوچنده نیستند در تمام مدت سال حتی فصل‌های گرم سال دام‌های خود را در مراتع گرمسیری نگه می‌دارند.

مراتع سفیدپوش تا اوایل تابستان

مرتع تابستانی یا ییلاقی در ارتفاع‌های به نسبت زیاد قرار گرفته و بیشتر سطح این مراتع در بهار تا اوایل تابستان پوشیده از برف است به همین دلیل در تابستان هوای خنک، رطوبت مناسب و علوفه تازه دارد؛ معمولا در روزهای آخر بهار و اوایل تابستان چرای دام‌ها در مراتع سردسیر آغاز می‌شود و تا اواخر تابستان و اوایل پاییز که در این مناطق هوا رو به سردی می‌رود ادامه پیدا می‌کند.

دامداران محلی این مناطق که دام‌های خود را در زمستان به مناطق گرمسیری نمی‌فرستند طی روزهای پاییزی و زمستانی که هوا آفتابی است و امکان چرای دام در چند ساعت از دام‌های عشایری سه تا چهار ماه از سال را دارد، در مراتع ییلاقی چرا می‌کنند.

مراتع میانبند

در اوایل بهار که در مراتع گرمسیری با گرم شدن هوا علوفه کمیاب می‌شود، دامداران و عشایر کوچنده به مناطق مرتفع‌تر دارای هوای ملایم و علوفه بهتر کوچ می‌کنند و تا اواخر فصل بهار در این مناطق باقی می‌مانند و سپس برای گذراندن تابستان به مناطق مرتفع‌تر می‌روند.

در آخر تابستان و اوایل پاییز در راه بازگشت، دام‌ها دوباره به این مراتع بازمی‌گردند که این نوع مرتع، مرتع میانبند یا مرتع بهاره پاییزه نیز گفته می‌شود.

در بعضی از منابع آنها را مراتع بین‌راه و حدفاصل نیز نامیده‌اند که دام‌های عشایر کوچنده معمولا یک تا ۲ ماه از سال از مراتع میانبند استفاده می‌کنند.

مرتع میانبند بر سر راه رفت و برگشت دام‌ها به ییلاق و قشلاق قرار دارد، بعضی از دامداران نیز که به دلایلی دسترسی به مراتع سردسیری ندارند در فصل تابستان دام‌هایشان را در همین مراتع نگه می‌دارند و دام‌های روستاییان محلی نیز در تمام مدت سال از این مراتع استفاده می‌کنند.

مجموعه این عوامل باعث شده است تا این مراتع مورد چرای مفرط واقع شود و به شدت آسیب ببیند بطوری که میزان تخریب در مراتع میانبند از دیگر مراتع شدیدتر است.